काम ही खुशी है, जॉब देने का वादा पूरा करें

मेरे सारे परिचि तों ने पि छले माह डोकलाम में भारत-चीन गति रोध खत्म होने पर गहरी राहत महसूस की थी। हफ्तों तक हवा में युद्ध के बादल मंडराते रहे, जबकि भारत-चीन को अपने इति हास के इस निर्णा यक मौके पर युद्ध बिल्कु ल नहीं चाहि ए। हम में से कई लोग भूटान के प्रति गहरी कृतज्ञता महसूस कर रहे हैं कि वह भारत के साथ खड़ ा रहा और हम अन्य पड़ोसि यों से भी ऐसे ही रिश्तों की शिद् दत से कामना करते हैं। हाल के वर्षों में भारत को बि जली बेचकर भूटान समृद्ध हुआ है।

बेशक, राष्ट्रीय सफलता के पैमाने के रूप में सकल घरेलू उत्पा द (जीडीपी) की जगह सकल राष्ट्रीय प्रसन्नता (जीएनएच) लाकर भूटान दुनि या में मशहूर हुआ है। पहले मुझे इस पर संदेह था कि सरकारें लोगों को प्रसन्नता दे सकती है, क्योंकि प्रसन्नता मुझे 'भीतरी काम' लगता, व्यक्ति गत रवैये तथा घरेलू परिस्थिति यों का मामला। हम में से ज्या दातर लोग नाकाम वि वाह, कृतघ्न बच्चों, प्रमोश न न मि लने यहां तक कि आस्था के अभाव के कारण दुखी हैं। लेकि न, अब मैं अलग तरह से सोच ता हूं। भूटान ने दुनि या को बता दि या है कि ऐसी राज्य-व्यवस्था जो स्व तंत्रता, अच्छा शासन, नौकरी, गुणवत्तापूर्ण स्कू ल व स्वास्थ्य सुवि धाएं और भ्रष्टाच ार से मुक्ति सुनिश्चि त करे, वह अपने लोगों की भलाई के स्त र में व्या पक सुधार ला सकती है। भूटान का आभार मानना होगा कि अब वर्ल ्ड हैपीनेस रिपोर्ट तैयार होती है, जि से संयुक्त राष्ट्र की मान्यता है। 2017 की रिपोर्ट में हमेशा की तरह स्क ैंडीनेवि याई देश वर्ल ्ड रैंकि ंग में सबसे ऊपर हैं। अमेरिका 14वें तो चीन 71वें स्था न पर है। 1990 की तुलना में प्रति व्यक्ति आय पांच गुना बढ़ने के बावजूद चीन में प्रसन्नता का स्त र नहीं बढ़ा है। वजह चीन की सामाजि क सुरक्षा में पतन और बेरोजगारी में हाल में हुई वृद्धि हो सकती है। दुख है कि हम बहुत पीछे 122वें स्था न पर हैं, पाकिस्ता न व नेपाल से भी पीछे।

हमारे पूराने जमींदार मानते थे कि बेकार बैठे रहना मानव की स्वा भावि क अवस्था है। इसके वि परीत मैं मानता हूं कि जुनून के साथ कि या जाने वाला काम प्रसन्नता के लि ए आवश्यक है। वह व्यक्ति भाग्यवान है, जि सके पास ऐसा कोई काम है, जि से करने में उसे खुशी मि लती है और वह उसमें माहि र भी है। मैं मानता हूं कि जीवन का मतलब खुद की खो ज नहीं है बल्कि खुद का निर्मा ण है। फि र कोई कैसे अपने काम और जीवन को उद् देश्यपूर्ण बनाए? इस सवाल के जवाब में मैं कभी- कभी मित्रों के साथ यह थॉट गेम खेलता हूं। मैं उनसे कहता हूं, 'आपको अभी-अभी डॉक्टर ने कहा है कि आपके पास जीने के लि ए तीन महीने शेष हैं। शुरुआती सदमे के बाद आप खुद से पूछते हैं मुझे अपने बचे हुए दि न कैसे बि ताने चाहि ए? क्या आखिरकार मुझे कुछ जोखिम उठाने चाहि ए? क्या मुझे कि सी के प्रति अपने प्रेम का इजहार कर देना चाहि ए, जि ससे मैं बचपन से गोपनीय रूप से प्रेम करता रहा हंू?' मैं जि स तरह ये कुछ माह ज़ि ंदगी जीता हूं, वैसे ही मुझे पूरी ज़िं दगी जीनी चाहि ए। बचपन से ही हमें कड़ी मेहनत करने, स्कू ल में अच्छे अंक लाने और अच्छे कॉलेज में प्रवेश लेने को कहा जाता रहा है। यूनि वर्सि टी में कि सी अज्ञात क्षेत्र मंें खो ज करने की बजाय हम पर 'उपयोगी वि षय' लेने पर जोर डाला जाता है। अंतत: हमें अच्छी -सी नौकरी मि ल जाती है, योग्य जीवनसाथी से वि वाह हो जाता है, हम अच्छे से मकान में रहने लगते हैं और शानदार कार मि ल जाती है। यह प्रक्रिया हम अगली पीढ़ी के साथ दोहराते हैं। फि र 40 पार होने के बाद हम खुद से पूछते हैं, क्या जीवन का अर्थ यही है? हम अगले प्रमोश न के इरादे से लड़खड़ ाते आगे बढ़ते हैं, जबकि ज़ि ंदगी पास से गुजर जाती है। हमने अब तक अधूरी ज़ि ंदगी जी है अौर यह बहुत ही त्रासदीपूर्ण नुकसान है।

जब हम छोटे थे तो कि सी ने हमें ' जीवि का कमाने' और 'जीवन कमाने' का फर्क बताने की जहमत नहीं उठाई। कि सी ने प्रोत्साहि त नहीं कि या कि हम अपना जुनून तलाशें। हमने मानव जाति की महान कि ताबें नहीं पढ़ीं, जि समें अपनी ज़िं दगी में अर्थ पैदा करने के लि ए अन्य मानवों के संघर्ष का वर्ण न है। हममें से बहुत कम महानतम संगीतकार मोजार्ट की तरह भाग्यवान हंै, जि न्हें तीन साल की उम्र में ही संगीत का जुनून मि ल गया। आपको जुनूनी काम मि ल गया है इसका पता इससे चलता है कि जब काम करते हुए आपको लगता ही नहीं कि आप 'काम' कर रहे हैं। अचानक पता चलता है कि शाम हो गई है और आप लंच लेना ही भूल गए हैं। खुशी का मेरा आदर्श , गीता में कृष्ण के कर्मयोग के विच ार के अनुरूप है। कर्म से खुद को अलग करने की बजाय कृष्ण हमें इच्छा रहि त काम यानी निष्का म कर्म की सलाह देते हैं। यानी काम से कोई स्वार्थ , व्यक्ति गत श्रेय अथवा पुरस्का र की कामना न रखना। जब कोई काम में डूब जाता है, तो मैं पाता हूं कि उसका अहंकार गायब हो जाता है। जुनून के साथ, खुद को भुलाकर कि या गया काम बहुत ऊंची गुणवत्ता का होता है, क्योंकि आप अहंकार के कारण भटकते नहीं। जीवन कमाने की यह मेरी रेसि पी है और यही प्रसन्नता का रहस्य है। इस में प्रसन्नता के दो अन्य स्रोत जोड़ ना चाहूंगा : जि स व्यक्ति के साथ आप जीवन जी रहे हैं, उससे प्रेम करें और कुछ अच्छे मि त्र बनाएं। जहां तक मित्रों की बात है तो पंचतत्र भी यही सलाह देता है, 'मि त्र' दो अक्षरों का रत्न है, उदासी, दुख और भय के खिलाफ आश्रय और प्रेम और भरोसे का पात्र। भूटान ने चाहे वर्ल ्ड हैपीनेस रिपोर्ट का विच ार लाया हो पर 2017 की सूच ी में यह 95वें स्था न पर है। पि छले साल के मुकाबले भारत चार पायदान खिसककर 122वें स्था न पर पहुंच गया और जाहि र है यह उस राष्ट्र के लि ए बहुत ही हताशाजनक है, जो 'अच्छे दि न' का इंतजार कर रहा है। भारत की कम रैंकि ंग के लि ए जि म्मे दार है जॉब का अभाव, निच ले स्त र पर भ्रष्टाच ार, देश में व्यवसाय करने में परेशानि यां और कमजोर गुणवत्ता की शिक्षा व स्वास्थ्य सुवि धाएं, जि नमें शिक्षक व डॉक्टर प्राय: नदारद होते हैं। भारत ने समृद्धि में रैंकि ंग सुधारी है, क्योंकि यह दुनि या की सबसे तेज बढ़ती अर्थव्यवस्था अों में शुमार हो गया है और समृद्धि फैल रही है।

वर्ल ्ड हैपीनेस रिपोर्ट का एक पूरा अध्या य काम पर समर्पि त है। चू ंकि हममें से ज्या दातर लोग अपना जीवन काम करते हुए बि ताते हैं तो काम ही हमारी प्रसन्नता को आकार देता है। रिपोर्ट बताती है कि सबसे अप्रसन्न लोग वे हैं, जो बेरोजगार हैं। इसीलि ए प्रधानमंत्री मोदी यदि 2019 का चुनाव जीतना चाहते हैं तो उनके लि ए जॉब देने का वादा पूरा करना इतना जरूरी है।

ખુશીઓના માપદંડમાં મોદીનું ભારત કથળ્યું

મારા તમામ જાણીતાઓએ ગયા મહિ ને ડોકલામમાં ભારત- ચીન વચ્ચે ની ખેંચતાણ પૂરી થતાં રાહતનો દમ લીધો હતો. અઠવાડિય ાઓ સુધી હવામાં યુદ્ધનાં વાદળાં છવાયેલાં રહ્યાં, જ્યા રે ભારત-ચીને પોતાના ઇતિ હાસના નિર્ણાય ક તબક્કે યુદ્ધની બિ લકુલ જરૂર નથી. આપણામાંના અનેક લોકો ભૂતાન પ્રત્યે ઊંડી કૃતજ્ઞતા અનુભવી રહ્યા છે કે તે ભારતની સાથે ઊભું રહ્યું અને આપણે અન્ય પાડોશીઓ પાસે પણ સંબંધો નિ ભાવવ ાની કામના કરીએ છીએ. તાજેતરનાં વર્ષો માં ભારતને વીજળી વેચીને ભૂતાન સમૃદ્ધ થયું છે.

નિ :શંકપણે, રાષ્ટ્રીય સફળતાના માપદંડ તરીકે કુલ ઘરેલું ઉત્પાદ ન (જીડીપી)ના સ્થા ને કુલ રાષ્ટ્રીય પ્રસન્ન તા (જીએનએચ)ની અમલવારી કરીને ભૂતાન દુનિય ામાં જાણીતું થયું છે. પહેલાં મનેએ વાત પર શંકા હતી કે સરકારો લોકોને કેવી રીતે આનંદ આપી શકે, કારણ કે પ્રસન્ન તા-આનંદ એ 'આંતરિક બાબત' છે, વ્યક્તિ ગત દૃષ્ટિકોણ અને કૌટુંબિ ક પરિસ્થિતિ ઓનો મુદ્દો છે. આપણામાંના મોટા ભાગના લોકો નિષ્ફ ળ લગ્નો , કૃતઘ્ન બાળકો, પ્રમોશન ન મળવું અને આસ્થા ના અભાવના કારણે પણ દુ:ખી છે. પરંતુ હવે હું અલગ રીતે વિચારું છું. ભૂતાને દુનિય ાને દેખાડી દીધું છે કે એવી રાજ્ય વ્યવસ્થા જે સ્વતંત્રતા, સુશાસન, નોકરી, ગુણવત્તાપૂર્ણ શાળાઓ અને સ્વા સ્થ્ય સુવિધાઓ અને ભ્રષ્ટા ચારથી મુક્તિ અપાવે, તે પોતાના લોકોની ભલાઈના સ્તરમાં વ્યા પક સુધારો લાવી શકે છે. ભૂતાનનો આભાર માનવો પડશે કે હવે વર્લ્ડ હેપ્પિ નેસ રિપોર્ટ તૈયાર કરવામાં આવે છે, જેને સંયુક્ત રાષ્ટ્ર ની માન્યતા છે. 2017ના રિપોર્ટમાં હંમેશની જેમ સ્કે ન્ડિનેવિયન દેશો વર્લ્ડ રેન્કિંગમાં સૌથી ઉપર છે. અમેરિકા 14મા, જ્યા રે ચીન 71મા ક્રમે છે. 1990ની સરખામણીએ વ્યક્તિદ ીઠ આવક પાંચ ગણી વધવા છતાં ચીનમાં આનંદનું સ્તર નથી ઊંચું નથી આવ્યું . કારણ ચીનની સામાજિ ક સુરક્ષામાં પતન અને બેરોજગારીમાં તાજેતરમાં થયેલો વિકાસ હોઈ શકે છે. દુ:ખની વાત એ છે કે ભારત ખૂબ પાછળ 122મા ક્રમે છે, પાકિ સ્તા ન અને નેપાળથી પણ પાછળ.

આપણા જૂના જમીનદારો એવું માનતા કે બેકાર બેઠા રહેવું માણસની સ્વા ભાવિક અવસ્થા છે. આનાથી ઉલટા હું માનું છું કે ઝનૂનપૂર્વ ક કરવામાં આવનારું કામ પ્રસન્ન તા માટે જરૂરી છે. એ વ્યક્તિ નસીબદાર છે, જેની પાસે એવું કોઈ કામ છે, જેને કરવામાં તેને આનંદ મળે છે અને તે એ કામમાં પારંગત પણ છે. હું માનું છું કે જીવનનો અર્થ સ્વની શોધ નથી, પરંતુ સ્વનું નિર્મા ણ છે. તો પછી કોઈ કેવી રીતે પોતાના કામ અને જીવનને ઉદ્દેશ પૂર્ણ બનાવશ ે? આ સવાલના જવાબમાં હું ક્યા રેક ક્યા રેક મિ ત્રોની સાથે આ થાૅટ ગેમ રમું છું. હું તેમને કહું છું કે, 'તમને હમણાં જ ડૉક્ટરે એવું કહ્યું છે કે તમારી પાસે જીવનના ત્રણ મહિ ના જ બચ્યા છે. પહેલા ધડાકે આઘાત પામ્યા પછી તમને ખુદને પૂછો છો કે મારે મારા બાકી રહેલા દિવસો કેવી રીતે વિતાવવ ા જોઈએ? શું ખરેખર મારે કોઈ જોખમ ઉઠાવવ ું જોઈએ? શું મારે કોઈના પ્રત્યે મારા પ્રેમનો એકરાર કરી લેવો જોઈએ, જેને હું બાળપણથી એકતરફી પ્રેમ કરતો આવ્યો છું? અથવા મારે મૌનનો અવાજ સાંભળતા શીખવું જોઈએ?' હું જે થોડા મહિ ના જિ ંદગી જીવું છું, એ જ રીતે મારે આખી જિ ંદગી જીવવ ી જોઈએ. બાળપણથી જ આપણને સખત મહેનત કરવી, શાળામાં સારા ગુણ લાવવ ા અને સારી કૉલેજમાં પ્રવેશ મેળવવ ાનું કહેવામાં આવતું રહ્યું છે. યુનિવર્સિ ટીમાં કોઈ અજ્ઞાત ક્ષેત્રમાં શોધ કરવાના બદલે આપણા પણ 'ઉપયોગી વિષય ' પસંદ કરવા માટે ભાર મૂકવામાં આવે છે. છેવટે આપણને સારી નોકરી મળી જાય છે, યોગ્ય જીવનસાથી સાથે લગ્ન થઈ જાય છે, આપણે સારા મકાનમાં રહેવા માંડીએ છીએ અને શાનદાર કાર મળી જાય છે. આ પ્રક્રિયા આપણે આગામી પેઢીની સાથે દોહરાવીએ છીએ. પછી ચાલી વર્ષની ઉંમર વટાવ્યા પછી એક દિવસ સવારે આપણે ઊઠીએ છીએ અને ખુદને પૂછીએ છીએ કે શું જીવનનો અર્થ આ જ છે? આપણે પછીના પ્રમોશનના ઇરાદા સાથે ખોડંગાતા આગળ વધીએ છીએ, જ્યા રે જિ ંદગી બાજુમાંથી પસાર થઈ જાય છે. આપણે અત્યા ર સુધી અધૂરી જિ ંદગી જીવી છે અને આ અત્યં ત મોટું નુકસાન છે.

જ્યા રે આપણે નાનકડા હતા, ત્યા રે કોઈએ આપણને 'જીવિકા' અને 'જીવન' કમાવવ ા વચ્ચે ને ફરક દર્શાવવ ાની જહેમત નહોતી લીધી. કોઈએ પ્રોત્સા હન નહોતું આપ્યું કે આપણે આપણું ઝનૂન શોધીએ. આપણે માનવજાતિ નાં મહાન પુસ્તકો નથી વાંચ્યા , જેમાં આપણા જીવનને અર્થ સભર બનવવ ા માટે અન્ય માનવો દ્વારા કરવામાં આવેલા સંઘર્ષનું વર્ણ ન છે. આપણામાંથી ખૂબ ઓછા લોકો મોઝાર્ટ જેવા નસીબદાર છે, જેમને ત્રણ વર્ષની ઉંમરે જ સંગીતનું ઝનૂન લાગી ગયું. પછી તેઓ મહાન સંગીતકાર બન્યા . તમને તમારું ઝનૂની કામ મળી ગયું છે. તેના વિશે એ વાત પરથી ખ્યા લ આવે છે કે જ્યા રે કામ કરતી વખતે તમને એવું નથી લાગતું કે તમે 'કામ' કરી રહ્યા છો. અચાનક ખ્યા લ આવે છે કે સાંજ પડી ગઈ છે અને તમે લંચ લેવાનું ભૂલી ગયા છો. આનંદનો મારો આદર્શ , ગીતામાં કૃષ્ણ ના કર્મય ોગના વિચારને અનુરૂપ છે. કર્મ થી ખુદને અલગ કરવાના બદલે કૃષ્ણ આપણને ઇચ્છા રહિ ત કામ એટલે કે નિષ્કા મ કર્મ ની સલાહ આપે છે. ઝનૂનપૂર્વ ક ખુદને ભૂલીને કરેલું કામ ઊંચી ગુણવત્તાવ ાળું બને છે, કારણ કે તમે અહંકારના લીધે ભટકતા નથી. જીવન કમાવવ ાની આ મારી રેસિ પી છે અને આનંદનું આ જ રહસ્ય છે. આ રેસિ પીમાં બે વધારાના સ્રોત જોડીશ: જે વ્યક્તિ ની સાથે તમે જીવન જીવો છો, તેને પ્રેમ કરો અને અમુક સારા મિ ત્રો બનાવો. જ્યાં સુધી મિ ત્રોની વાત છે, તો પંચતંત્ર પણ એ જ સલાહ આપે છે. એ મુજબ મિત્ર બે અક્ષરનું રત્ન છે. ઉદાસી, દુ:ખ અને ભયની સામે આશ્રય અને પ્રેમ તથા ભરોસાનું પાત્ર. અલબત્ત, અન્ય તમામ બાબતોની જેમ મેળવવ ાના બદલે કહેવું સરળ છે.

ભૂતાન ભલે વર્લ્ડ હેપ્પિ નેસ રિપોર્ટનો વિચાર લાવ્યું હોય, પણ 2017ની યાદીમાં તે 95માક્રમે છે. ગયા વર્ષની સરખામણીએ ભારત ચાર ક્રમ નીચે ઊતરીને 122મા ક્રમે પહોંચી ગયું છે અને સ્વા ભાવિક છે આ એ રાષ્ટ્ર માટે ખૂબ જરૂરી છે, જે 'અચ્છે દિન'નો ઇન્તે જાર કરી રહ્યું છે. ભારતના ઓછા રેન્કિંગ માટે જવાબદાર છે, રોજગારીનો અભાવ, નીચલા સ્તરે ભ્રષ્ટા ચાર, દેશમાં વ્યવસાય કરવામાં મુશ્કે લીઓ અને નબળી ગુણવત્તાનું શિક્ષણ અને સ્વા સ્થ્ય સુવિધાઓ, જેમાં શિક્ષકો અને તબીબો હંમેશાં નિષ્ફ ળ રહે છે. એ જરૂરી છે કે ભારતે સમૃદ્ધિ માં પોતાનો ક્રમ સુધાર્યો છે. આવું એટલા માટે કે ભારત વિશ્વના સૌથી ઝડપી વિકસતાં અર્થ તંત્રોમાં સામેલ થઈ ચૂક્યું છે.

વર્લ્ડ હેપ્પિ નેસ રિપોર્ટનો એક આખો અધ્યાય કામ વિશે છે. આપણામાંના મોટા ભાગના લોકો પોતાનું જીવન કામ કરતાં વિતાવે છે, કામ જ આપણી પ્રસન્ન તાને આકાર આપે છે. રિપોર્ટ અનુસાર સૌથી નાખુશ બેરોજગારો હોય છે. એટલા માટે વડાપ્રધાન મોદીએ 2019ની ચૂંટણી જીતવા માટે રોજગારીનું વચન નિ ભાવવ ું જરૂરી છે.

Will someone please tell North Block that pleasure’s no sin?

Diwali is around the corner and one of the few occasions when Indians allow some pleasure and joy to enter their lives. However, if you were growing up in a sombre and austere middle-class household like ours, you wouldn’t have known it. As children, we were reminded that ‘pleasure is a sin and sin is pleasure’, and ‘a life of pleasure’ was an expression of abuse. When I was a child I was mostly up to no good, and before I could even ask her anything, my mother had a standard reply: ‘No’. It became such a habit with her that for a while I believed that my name must be ‘No’. Later, when I began to read the daily newspaper, I discovered the same prejudice existed in the media. Our paper focused relentlessly on bad news — murders, rapes and wars — and the only pleasurable things, even today, are the advertisements.

Fortunately, my grandmother disagreed with the majority view in our family. She did not believe in suppressing desire but in ‘cultivating’ it. Cultivating pleasure meant that you were in charge and not the other way around. She was far more connected to our classical Sanskrit civilisation in which kama means both desire and pleasure. Our kama optimists, she told us, had elevated pleasure to ‘trivarga’, one of the goals of life. In fact, kama was the ‘first born’ in the Rig Veda and the cosmos was created from the seed of desire in the mind of the One. Alas, we also had our share of kama pessimists — yogis, rishis and other renouncers — who held that bodily pleasures were indisputably wicked. My grandmother drew a distinction between sensory and intellectual pleasures and she was a devotee of the latter — especially the delights of reading, thought, and beauty. Like all good things, she said, cultivating pleasure required education.

Before you could enjoy the singing of Kishori Amonkar, you needed to be trained in the basics of a raga. Before you could enjoy a painting of Tyeb Mehta, you had to be acquainted with colour, line and shape. Before you could enjoy Shakespeare’s Hamlet, you had to acquire an understanding of the human condition. One of the great sources of pleasure, she felt, lay in human friendship. With good common sense, she believed that physical pleasures were also a necessary part of the human life. What was bad was excessive indulgence, not the pleasure itself, which as Aristotle says, is essential to the good life.

Our family was divided among those who approved of Nehru’s socialism and those who opposed it. The kill-joys in our family supported a 125% excise duty on cosmetics which was levied by the government to discourage luxuries and encourage the production of necessities. My grandmother protested. ‘Even a village belle likes to look beautiful,’ she said, ‘why must she be made to pay for talcum powder through her nose.’ She called officials in the finance ministry ‘commissars who hate to see people happy.’

Old habits die hard. When India embarked this year on the goods and services tax, the most sensible tax reform in our history, the commissar mentality of the licence raj reasserted itself. Talcum powder, cinema tickets, cement, paint, furniture and a host of items of everyday use were placed in the highest (28%) tax category. Knowing that housing is the largest creator of jobs, it is senseless for a nation clamouring for jobs to tax housing materials as luxuries under the 28% tax bracket. In a rare confession, Mahender Singh of the Central Board of Excise and Customs and the GST Council admitted that the 28% rate was ‘unnecessarily high on items of daily use’. Pleasure is still a bad word in North Block and the finance ministry needs to be reminded that its job is tax collecting, not social engineering.

Finally, my grandmother introduced us to the Chinese ideas of Yin and Yang. She explained that the ‘doing energy’, the exerting, producing, and delivering results is associated with Yang. Our post-reform society wants us ‘do more, work harder!’ Because of this, she felt we have forgotten the Yin side of our lives — the joy of being alive and of doing things for the sake of pleasure and happiness. And so, on this Diwali, don’t succumb to bursting firecrackers, which are now illegal, but follow my grandmother’s advice and cultivate genuine pleasure.